"Το σύμπαν των εγκεφάλων" Γ.Χ.Παπαδόπουλος, Ηλ.Κούβελας, University Studio Press, 2011

Εγκέφαλος και νόηση και οι μεταξύ τους σχέσεις είναι ένα πολυσυζητημένο θέμα από τη φιλοσοφία που εμμένει στο αντιθετικό σχήμα «ύλη-πνεύμα» σε διάφορες παραλλαγές. Στις αρχές όμως του 21^ου αιώνα η Νευροεπιστήμη, που αναπτύσσεται ραγδαία ερευνά τη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου και προσπαθεί να μπει στα μυστικά της παραγωγής της νόησης. Αυτό είναι το κύριο θέμα του βιβλίου «το σύμπαν των εγκεφάλων», γραμμένο από τους καθηγητές των Νευροεπιστημών Γεώργιο Παπαδόπουλο του Πανεπιστημίου  Θεσσαλονίκης και Ηλία Κούβελα του Πανεπιστημίου Πατρών, που είχα την τύχη να διαβάσω φέτος το καλοκαίρι. Τα κείμενα του βιβλίου βασίζονται σε προγενέστερες ομιλίες και δημοσιεύσεις των δυο συγγραφέων και στόχο έχουν να ενημερώσουν και να ευαισθητοποιήσουν το ελληνικό κοινό -στα πλαίσια της εκστρατείας που οργανώνεται διεθνώς για την ενημέρωση της κοινής γνώμης- γύρω από τις τελευταίες εξελίξεις της Νευροεπιστήμης. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που το Νόμπελ Ιατρικής το 2014 δόθηκε σε τρεις νευροεπιστήμονες που ανακάλυψαν ποια είναι τα νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου, στα οποία καταγράφεται ο χάρτης του περιβάλλοντος χώρου ενός ανθρώπου και πώς αυτός προσανατολίζεται να πάει στη θέση που έχει εντοπίσει  και θέλει να πάει! Ποιος δεν θα ήθελε λοιπόν να πληροφορηθεί πώς λειτουργεί το μυαλό του ανθρώπου που καθορίζει τη συμπεριφορά όλων μας και πώς ο εγκέφαλος του ανθρώπου, από ένα φυσικό- βιολογικό όργανο που είναι, τελικά  «μετατρέπεται» σε πνευματικό νου;

1^η ενότητα: κοσμικοί εγκέφαλοι

Ο συγγραφέας Ηλίας Κούβελας στο κεφάλαιο «αναζητώντας τον νου μέσα από την εξέλιξη» συνδέει την εμφάνιση του εγκεφάλου-νου με την εξέλιξη του σύμπαντος και την εμφάνιση της ζωής πάνω στη γη και διερωτάται, πώς είναι δυνατόν ο κόσμος –σύμφωνα με την επιστήμη- να συγκροτείται από φυσικά σωματίδια ύλης χωρίς συνείδηση κι όμως να περιέχει συνείδηση, η οποία εκφράζεται με την ύπαρξη του ανθρώπινου νου; Ερώτημα που αποπειράθηκαν να απαντήσουν παλαιότερα όλες οι θρησκείες και οι φιλοσοφικές σχολές και σήμερα αποπειράται η νευροεπιστήμη. Γράφει ο έτερος συγγραφέας Γ. Παπαδόπουλος « ο εγκέφαλος και η νόηση δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπίζονται ως προτεκτοράτα εκβιαστικών διαζευκτικών διπόλων. Αντίθετα αποτελούν συνθετική έκφραση της αρχέγονης βιολογικής έμπνευσης για υπέρβαση του σχίσματος ύλης-πνεύματος....»!(σελ.18). κι αυτή η θέση είναι η μεγάλη επανάσταση που φιλοδοξεί να φέρει η νευροεπιστήμη, κατά τη γνώμη μου, δίνοντας τη δική της απάντηση σε αυτό το αιώνιο ερώτημα του σκεπτόμενου ανθρώπου. Με άλλα λόγια μήπως η ύλη από την οποία αποτελείται ο εγκέφαλος κρύβει μέσα της τις δυνατότητες που έχει το πνεύμα και δεν είναι τόσο ξέχωρες μεταξύ τους η ύλη και το πνεύμα;

Η πολυπλοκότητα του εγκεφάλου παρομοιάζεται με αυτή του Σύμπαντος και πιθανόν να είναι η πιο σύνθετη κατασκευή στο Σύμπαν, ισχυρίζονται οι νευροεπιστήμονες. Σε κάποια φάση της δημιουργίας του Σύμπαντος εμφανίστηκε η ζωή και στη συνέχεια ο άνθρωπος με νου και συνείδηση. Ποιοι νόμοι κι εμπνεύσεις λοιπόν του ευρηματικού και γόνιμου Σύμπαντος επέτρεψαν τη δημιουργία της ζωής και του έμφρονος ανθρώπου; Και ποια κοινά μυστικά μοιράζονται κόσμος (σύμπαν) κι εγκέφαλος; αναρωτιέται ο συγγραφέας Γ. Παπαδόπουλος κι αναφέρει «μπορώ να ισχυριστώ ότι εγκέφαλος και κόσμος είναι δυο πανομοιότυπα οργανωμένες κατασκευές. Ή, ακόμα περισσότερο, ότι δεν υπάρχει μορφή κοσμικής/κοινωνικής οργάνωσης κι εκδήλωσης που να μην έχει το εγκεφαλικό της αντίστοιχο, που να μη μπορεί η δομή της να βρεθεί στον εγκέφαλο» και παραθέτει 30 ομοιότητες εγκεφάλου και σύμπαντος. Αναφέρω ενδεικτικά μερικές: ο εγκέφαλος (όπως και το σύμπαν) αποτελείται από κατανοητή ύλη κι ενέργεια (συνειδητό) και σκοτεινή ύλη κι ενέργεια (ασυνείδητο). Χρησιμοποιεί το χρόνο, το χώρο και τα μαθηματικά για να ανταποκριθεί στις καθημερινές του υποχρεώσεις. Έχει σαφή όρια λειτουργίας, έξω από τα οποία καιροφυλακτεί το μηδέν και ο Θεός του. Έχει αυστηρά θεσμοθετημένη ιεραρχία και πρωτόκολλα λειτουργίας αλλά και κατ’ εξαίρεση ακολουθούμενες διαδικασίες. Έχει συγκοινωνιακή οργάνωση με εθνικές οδούς, λεωφόρους, οδικές αρτηρίες... που μεταφέρονται οι πληροφορίες....

Στη συνέχεια ο συγγραφέας Γ. Παπαδόπουλος εκθέτει την άποψη του ότι ο εγκέφαλος είναι το βασικό καθοριστικό στοιχείο όλου του κόσμου και βρίσκεται πίσω από όλα όσα υπάρχουν πάνω στη γη αλλά και στο σύμπαν. Πιο συγκεκριμένα μιλάει για την ύπαρξη κοσμικών εγκεφάλων που καθορίζουν το χρόνο και τη λειτουργία του σύμπαντος, εγκόσμιων εγκεφάλων που προσπαθούν να διατηρήσουν τη ζωή πάνω στη γη και κοινωνικών (ανθρώπινων) εγκεφάλων που φιλοδοξούν να δημιουργήσουν μια κοινωνία προσώπων με αγάπη, ελευθερία, αλληλεγγύη. Και κλείνει τις σκέψεις του με ένα αναπάντητο βέβαια ερώτημα «ποιο είναι το πρωτότυπο και ποιο το είδωλο; Είναι άραγε ο κόσμος έτσι, επειδή διαμορφώθηκε απ’ (αυτόν) τον εγκέφαλο ή αντίθετα ο εγκέφαλος αναπτύσσεται αναπόφευκτα ως αντανάκλαση του σύμπαντος;»

Στην πρώτη ενότητα του βιβλίου «κοσμικοί εγκέφαλοι» περιλαμβάνεται επίσης και το πολύ ενδιαφέρον κεφάλαιο «ο εγκέφαλος του χρόνου». Πώς ο εγκέφαλος διαχειρίζεται το χρόνο; Τί θα ήταν ο χρόνος εαν τα φυσικά συστήματα δεν μπορούσαν να τον αντιληφθούν και να τον μετρήσουν; Τί θα ήταν η ζωή χωρίς χρόνο;  Τελικά ο εγκέφαλος είναι μια μηχανή χρόνου που διαθέτει πολλά ρολόγια προγραμματισμένα να μετρούν τους κύκλους του χρόνου, από τα κλάσματα δευτερολέπτου μέχρι τους ημερήσιους, εβδομαδιαίους, μηνιαίους, ετήσιους... κύκλους ζωής. Για παράδειγμα γιατί τα φυτά ανθίζουν σε συγκεκριμένη εποχή κάθε χρόνο ή γιατί κάποια ανοιγοκλείνουν τα άνθη τους στον 24ωρο χρονικό κύκλο; Οι ρυθμοί λειτουργίας των κυττάρων του εγκεφάλου και του λοιπού οργανισμού που επαναλαμβάνονται ημερησίως είναι ακριβώς 24 ώρες και 1/4της ώρας κι αυτός ο κύκλος ονομάζεται κιρκάδιος. Το ρολόϊ που ρυθμίζει αυτήν την «24ωρη» κανονικότητα των οργανισμών (ύπνος, εγρήγορση, πείνα...) βρίσκεται στον υπερχιασματικό πυρήνα του υποθαλάμου του εγκεφάλου, ο οποίος πυρήνας βρίσκεται 2 περίπου εκατοστά πίσω από τους οφθαλμικούς βολβούς, εκεί που ... οι βουδιστές τοποθετούν «το τρίτο μάτι » που υποτίθεται ότι ανοίγεται στη «φώτιση».

         Το βιολογικό ρολόι του υπερχιασματικού πυρήνα επαναρυθμίζει και προσαρμόζει τον κιρκάδιο χρονικό κύκλο των νευρικών κυττάρων στο γήϊνο 24ωρο κύκλο που επαναλαμβάνεται καθημερινά (ύπνος- ξύπνημα...) έχοντας αφορμή κάποια ερεθίσματα που ο άνθρωπος και οι οργανισμοί δέχονται απ’ το περιβάλλον τους, το οποίο όμως διαρκώς μεταβάλλεται και γι αυτό χρειάζεται κάθε μέρα να προσαρμόζεται. Το βασικό ερέθισμα είναι το φως αλλά εαν αυτό απουσιάζει ρόλο χρονο-δότη για να αρχίσουν ξανά να επαναλαμβάνονται συγκεκριμένες λειτουργίες παίζουν οι θόρυβοι, η πείνα, η θερμοκρασία... Οι ζωντανοί οργανισμοί αξιοποιούν το φως με πολλούς τρόπους. Ένας απ’ αυτούς είναι λοιπόν να επαναρυθμίζουν το κεντρικό τους ρολόι. Ο υπερχιασματικός πυρήνας συνομιλεί με το υπόλοιπο σώμα χρησιμοποιώντας νευρικές συνδέσεις και διαχέοντας χημικές ουσίες. Η φύση  αυτών των βιολογικών ή καλύτερα πρωτενεϊκών ρολογιών βρίσκεται μέσα στα ίδια τα κύτταρα και η λειτουργία τους εξαρτάται από από τη σύνθεση των γονιδίων και των πρωτεϊνών. Ακόμα αξιοπρόσεκτο είναι ότι εγκέφαλος ενώ μπορεί να μετρά με ακρίβεια τον χρόνο έχει και την τάση να παραμορφώνει τη διάρκεια του χρόνου, έτσι ώστε άλλοτε να φαίνεται ατελείωτος κι άλλοτε πολύ σύντομος. τί συμβαίνει τότε μέσα στον εγκέφαλο; Η νευροεπιστήμη δεν μπορεί να απαντήσει με ακρίβεια, αν και γνωρίζει ότι τα αίτια που προκαλούν την παραμόρφωση του χρόνου ποικίλλουν, όπως ψυχική κατάσταση, λήψη ορισμένων φαρμάκων ή παραισθησιογόνων...

2^η ενότητα: εν-κόσμιοι εγκέφαλοι

Στη δεύτερη ενότητα του βιβλίου «εγκόσμιοι εγκέφαλοι» παρουσιάζεται ο ανθρώπινος εγκέφαλος κατά την εξέλιξη του και πώς είναι οργανωμένος και λειτουργεί για να παράγει νόηση. Σύμφωνα με μελέτες των παλαιοντολόγων ο ανθρώπινος εγκέφαλος εμφανίστηκε εξελικτικά πάνω στη γη, στον Homo habilis ως ανταγωνιστικό πλεονέκτημα του για την επιβίωση του πάνω στη γη, πριν 2 περίπου εκατομμύρια χρόνια. Λίγα γραμμάρια (100-150) περισσότερα εγκέφαλος ήταν μάλλον αρκετά για να αποκτήσει ο εγκέφαλος ορισμένες νέες εγκεφαλικές δομές και να σχηματιστεί η ονομαζόμενη περιοχή Broca, η οποία σχετίζεται με τη δημιουργία της γλώσσας και την παραγωγή του λόγου. Ο Homo habilis θεωρείται σήμερα ο άμεσα πρόγονος του ανθρώπου, διότι αν και δεν είχε αποκτήσει ακόμη την ικανότητα του έναρθρου λόγου, μπορούσε όμως να κατασκευάζει πέτρινα εργαλεία. Η κατασκευή των εργαλείων είχε ως προϋπόθεση την ύπαρξη ενός εγκεφάλου, ο οποίος πρώτον μπορούσε να συλλαμβάνει μια αφηρημένη ιδέα, όπως την εικόνα του εργαλείου, την οποία φανταζόταν νοερά μπροστά στα μάτια του ο Ηomo habilis και στη συνέχεια την υλοποιούσε δίνοντας το σχήμα του φανταστικού-απόντος εργαλείου στην ακατέργαστη ύλη. Δεύτερον μπορούσε να προβλέπει τη χρήση του εργαλείου αυτού στο μέλλον, διότι διαφορετικά δεν θα το κατασκεύαζε. Η  κατασκευή εργαλείων και για μελλοντική χρήση τους αποδεικνύει ότι ο Homo habilis απέκτησε  σιγά σιγά συνείδηση του χρόνου φτάνοντας να αναγνωρίζει τον εαυτό του να ζει μέσα στο χρόνο -στο χθές, στο σήμερα και στο αύριο- χρησιμοποιώντας τα εργαλεία αυτά διαρκώς. Το πρώτο λοιπόν βασικό γνώρισμα που χαρακτηρίζει τη νόηση είναι η συνείδηση με την οποία ο άνθρωπος πρώτα απ’όλα αναγνωρίζει τον ίδιο του τον εαυτό με τις πράξεις και τα συναισθήματα του μέσα σε διάρκεια χρόνου. Στη συνέχεια με τη συνείδηση ο άνθρωπος ερμηνεύει τις εμπειρίες του  από το  παρελθόν για να μπορεί να κρίνει πώς θα ζήσει στο μέλλον και τέλος έχει επίγνωση του επερχόμενου θανάτου του. Κι αυτή η συνείδηση ονομάζεται ανώτερης τάξης ή δευτερογενής σε σύγκριση με την πρωτογενή συνείδηση των ζώων ή αλλιώς του αισθητηρίου ερεθίσματος.

 Το άλλο βασικό γνώρισμα της νόησης είναι η ικανότητα  γλωσσικής εκφοράς και λόγου. Κατά την εξέλιξη του ανθρωπίνου είδους η περιοχή Broca του Homo sapiens διαφοροποιήθηκε από αυτήν του Homo habilis με αποτέλεσμα ο sapiens να αναπτύξει τη γλωσσική έκφραση. Η εμφάνιση της γλώσσας ενώ φαίνεται ως μια καθαρά νοητική λειτουργία συνοδεύεται κι από μια σωματική λειτουργία, την εκφορά των φωνημάτων και των λέξεων, η οποία πάλι απαιτεί έναν αρκετά περίπλοκο συντονισμό της συστολής των μυών του προσώπου, της γλώσσας, των χειλιών...των φωνητικών χορδών, και μαζί της αναπνοής. «στην εξαιρετικά ανεπτυγμένη έλικα Broca του αριστερού ημισφαιρίου του εγκεφάλου του Homo sapiens φαίνεται ότι έχουν εγκατασταθεί οι κανόνες της γραμματικής και του συντακτικού», μιας καθολικής γραμματικής βέβαια, όπως αναφέρει ο γλωσσολόγος Τσόμσκι. 
Αρκετές σελίδες αφιερώνονται στο ρόλο της πρωτεϊνης FOXP2, η οποία κωδικοποιεί το γονίδιο FOXP2, το οποίο κάποιοι βιάστηκαν ατυχώς να χαρακτηρίσουν ως «το γονίδιο της γλώσσας», επειδή παίζει ρόλο στην ανάπτυξη των νευρωνικών κυκλωμάτων που σχετίζονται με την εκμάθηση κι εκφορά των ήχων. Χωρίς να αποκλείεται μια μικρή συμμετοχή του στην εκφώνηση των ήχων, η  σημασία της  FOXP2 βρίσκεται αλλού. Είναι ένα από τα καλύτερα συντηρημένα μόρια κατά τη διάρκεια των αιώνων εξέλιξης, και η διαφοροποίηση του αριθμού των αμινοξέων της ανά ζωϊκό είδος επιβεβαιώνει την εξέλιξη των ειδών. Η πρωτεϊνη FOXP2 των ωδικών πτηνών διαφέρει κατά 8 αμινοξέα από αυτήν του ανθρώπου, ενώ η πρωτεϊνη του χιμπαντζή κατά 2 αμινοξέα απ’ αυτή του ανθρώπου. Η εξελικτική αυτή αλλαγή εμφανίστηκε στα ανθρωποειδή πριν 4-6 εκατομμύρια χρόνια, όταν έγινε ο διαχωρισμός τους από τον χιμπαντζή. Όμως μόνο πριν 100.000-200.000 χρόνια επεκτάθηκε ταχύτατα αυτή η γονιδιακή μορφή στο σύνολο του ανθρωπίνου είδους. 

   

Η ανάπτυξη της νόησης προϋποθέτει οπωσδήποτε ο άνθρωπος να ζει μέσα σε κοινωνία και να αποθηκεύει στη μνήμη του τις σχέσεις που αποκτά από την αλληλεπίδραση του με τους άλλους συνανθρώπους του, μετατρέποντας τες σε συμβολικές σχέσεις π.χ τις ονοματίζει φιλικές, συγγενικές, εχθρικές...αλλιώς δεν θα είχε συνείδηση της διαφοράς τους. Ο εγκέφαλος είναι φτιαγμένος  από τη φύση του έτσι ώστε να είναι προγραμματισμένος για να επικοινωνεί με τους άλλους. Η νευροεπιστήμη απέδειξε με πειράματα αυτό το βασικό γνώρισμα του εγκεφάλου να επηρεάζεται από τις εμπειρίες και τα βιώματα που δέχεται από το περιβάλλον του, τροποποιώντας διαρκώς τα φυσικά του στοιχεία (γονίδια και νευρικά κύτταρα) από τα οποία καθορίζεται. Κάθε εγκέφαλος έχει δηλαδή το βιολογικό του υπόστρωμα, όπως τα κληρονομημένα γονίδια του αλλά συγχρόνως επηρεάζεται και από τα ερεθίσματα που δέχεται. Γι αυτό είναι εύπλαστος! Εκτός από τη σταθερή βιολογική δομή του -που σήμερα έχει χαρτογραφηθεί λεπτομερώς  από τις νευροεπιστήμες (βλ. εικόνες Διαδικτύου)- διαθέτει και δομές που αλλάζουν διαρκώς ανάλογα τα ερεθίσματα-βιώματα από το περιβάλλον του, σύμφωνα με τη «θεωρία των συνάψεων». Η θεωρία αυτή έχει επικρατήσει ήδη στη νευροεπιστήμη από τα μέσα του 20^ου αιώνα σε αντίθεση με τη «θεωρία του ενιαίου πεδίου» που ήταν περισσότερο κυρίαρχη στο πρώτο μισό του 20^ου αιώνα και η οποία πίστευε ότι ο εγκέφαλος ήταν ένα ενιαίο κι αδιαίρετο δίκτυο νευρικών κυττάρων.

        Πατέρας της νευροεπιστήμης και πρόδρομος της θεωρίας των συνάψεων θεωρείται ο Ισπανός Cajal (1852-1934), ο οποίος πίστευε ότι ο εγκέφαλος αποτελείται από ανεξάρτητα νευρικά κύτταρα τα οποία έρχονται σε επ-αφές μεταξύ τους, συν-άπτονται, για να υπάρξει έτσι νευρική δράση. Σύμφωνα με τη θεωρία των συνάψεων, η οποία συμπληρώθηκε αργότερα οι νευρώνες (τα νευρικά κύτταρα) σχηματίζουν εξειδικευμένες εγκεφαλικές περιοχές (πχ τα δυο ημισφαίρια, οι πέντε περιοχές-λοβοί, η εγκεφαλίτιδα, ο ιππόκαμπος, θάλαμοι...) που συνδέονται μεταξύ τους. Οι συν-άψεις είναι ένα περίπλοκο δίκτυο επαφών μεταξύ νευρώνων αλλά και μεταξύ νευρικών περιοχών, οι οποίες επαφές «υλοποιούνται» μέσω των χημικών αντιδράσεων και των ηλεκτρικών κυμάτων που περνούν από τον ένα νευρώνα στον άλλο και οι οποίες επαφές μεταβάλλονται διαρκώς υπό την επίδραση των καθημερινών εμπειριών του ατόμου. Ορισμένες όμως συνάψεις-επαφές μπορεί να γίνουν πιο μόνιμες λόγω της μακρόχρονης μάθησης του ανθρώπου. 

 Εντυπωσιακά είναι τα νούμερα που αφορούν τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Το βάρος ενός φυσιολογικού ανθρώπινου εγκεφάλου κατά μέσον όρο ζυγίζει 1275 γραμμάρια, ενώ του Ηomo habilis ζύγιζε 590-700 γραμμάρια. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται από 100 δισεκατομμύρια περίπου νευρικά κύτταρα =(10 στην ενδεκάτη) και οι λειτουργικές συνάψεις μεταξύ των νευρώνων ανέρχονται 10 στην δεκάτη τετάρτη ως 10 στην δεκάτη πέμπτη. Ένας τυπικός νευρώνας μεταφέρει πληροφορίες 1000-10.000 σε άλλους νευρώνες και δέχεται πληροφορίες  από 1.000 άλλους νευρώνες.  Ασύλληπτα νούμερα! Αυτό που προκαλεί τους νευροεπιστήμονες είναι να μπορέσουν κάποτε να βρούν τις πιθανές  συνάψεις του εγκεφάλου, γεγονός βέβαια ασύλληπτο ακόμα κι αν σήμερα μπορούν να χρησιμοποιήσουν υπερυπολογιστή!

                               

 Όταν ο άνθρωπος λοιπόν μέσω των αισθήσεων του δέχεται ποικίλα ερεθίσματα από το περιβάλλον του (οπτικά, ακουστικά, οσφρητικά κλπ) αυτά μεταφέρονται μέσω του νευρικού συστήματος στον εγκέφαλο κι αυτός δίνει εντολή για το πώς θα αντιδράσει το κάθε άτομο στα ερεθίσματα που δέχεται. Αν και η διαδικασία αυτή σε γενικές γραμμές μας είναι γνωστή από τα σχολικά χρόνια, σήμερα η νευροεπιστήμη έχει χαρτογραφήσει όλες τις λεπτομέρειες της πορείας μέσω των νευρώνων που ακολουθεί κάθε είδους ερέθισμα μέχρι να φτάσει στη δική του εξειδικευμένη περιοχή του εγκεφάλου  και ξανά την πορεία -μέσω των νευρώνων πάλι- της απάντησης που δίνει ο εγκέφαλος στο κάθε ερέθισμα. Η νευροεπιστήμη μας πληροφορεί επίσης ότι ο εγκέφαλος πριν δώσει την εντολή-απάντηση, επεξεργάζεται πληροφορίες που έχει δεχτεί από τα βιώματα που έχει ζήσει το ίδιο το άτομο ή που παρατήρησε ότι έζησαν άλλοι, επιλέγοντας τις συνάψεις εκείνες που ικανοποιούν προσωπικά το κάθε άτομο. Με άλλα λόγια στο ίδιο ερέθισμα δυο άτομα μπορεί να απαντήσουν διαφορετικά. Η κοινωνική διάσταση του εγκεφάλου έρχεται με βεβαιότητα σήμερα να προστεθεί δίπλα στη βιολογική, χάρη στις έρευνες που έχει πραγματοποιήσει η νευροεπιστήμη.

 Έρευνες ποικίλλες με πειράματα πάνω σε κάθε είδους εγκέφαλο, υγιή, αρρωστημένο, διαφορετικής ηλικίας..., ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα, εξετάσεις κυττάρων και ιστών με μικροσκόπιο και in vitro, χρήση υπολογιστικών μαθηματικών προτύπων, πολύπλοκοι τομογράφοι που απεικονίζουν με ψευδοχρώματα (!) τις περιοχές του εγκεφάλου που κάθε φορά δραστηριοποιούνται, αξιοποιούν πορίσματα τόσο της φυλογένεσης (που ερευνά τη συγγένεια που έχουν οι διάφοροι οργανισμοί μεταξύ τους βρίσκοντας των κοινά χαρακτηριστικά που κληρονομήθηκαν από το ένα είδος στο άλλο, τα οποία κοινά χαρακτηριστικά αποδεικνύουν και την εξελικτική πορεία της φυλογενετικής καταγωγής τους) όσο και της οντογένεσης (που μελετά την εξέλιξη κάθε οργανισμού χωριστά από τη στιγμή της γονιμοποίησης του μέχρι να γίνει τέλειος οργανισμός) ...  Η έρευνα του εγκεφάλου είναι μια ξεχωριστή περίπτωση επιστημονικής έρευνας, διότι ο εγκέφαλος είναι συγχρόνως εξεταστής και εξεταζόμενος, πράγμα που σημαίνει ότι προκειμένου να κατανοήσει τη λειτουργία των νευρικών κυττάρων, εξαρτάται κι ο ίδιος από τη λειτουργία αυτών των κυττάρων.

 Στην παρούσα ανάγνωση αυτού του πολύ ενδιαφέροντος αλλά και δύσκολου βιβλίου λόγω χρήσης πολλών βιοιατρικών όρων έχω παραλείψει, εκτός ελαχίστων περιπτώσεων, τις πορείες που ακολουθούνται  προς κι από τον εγκέφαλο. Δεν  τόλμησα να αναμετρηθώ με την καθαρά βιοιατρική πλευρά της νευροεπιστήμης αλλά προσπάθησα να αποδώσω το γενικό πνεύμα αυτής της νέας κι άγνωστης σχεδόν επιστήμης, αν και γνωρίζω ότι η παράλειψη αυτή βαρύνει αρνητικά την απόδοση του περιεχομένου του βιβλίου.    

Οι εγκόσμιοι εγκέφαλοι έχουν νόηση όπως ήδη έχει αναφερθεί, η οποία χαρακτηρίζεται από τη συνείδηση του εαυτού τους και του χρόνου και από την ικανότητα σκέψης κι γλωσσικής έκφρασης της. Μια άλλη ικανότητα της νόησης  που αναδύθηκε στη συνέχεια μέσα στον εγκέφαλο του ανθρώπου ήταν η σύλληψη των αριθμών. Γράφει ο Γ. Παπαδόπουλος «αυτό που καθιστά τη μαθηματική δυνατότητα του ανθρώπου μοναδική είναι η δυνατότητα του εγκεφάλου να συνδυάζει τη αντίληψη της ποσότητας (των όντων) με τα μαθηματικά σύμβολα =αριθμούς τους οποίους ο ίδιος επινόησε! Από τη στιγμή που αναδύθηκε μέσα στο εγκέφαλο αυτή η ικανότητα κατανόησης των συμβόλων-αριθμών, τότε γεννήθηκαν και τα μαθηματικά. Κι εύλογα η νευροεπιστήμη αναρωτιέται, μήπως στο απώτατο μέλλον αναδυθούν κι άλλες ικανότητες του ανθρώπινου νου, που εμείς σήμερα δεν μπορούμε καν να τις διανοηθούμε! 

Η νευροεπιστήμη γνωρίζει σήμερα ότι άλλη περιοχή του εγκεφάλου διαχειρίζεται τις ποσότητες της λεγόμενης αριθμητικής-γραμματικής κι άλλη δραστηριοποιείται για την επιλογή των κατάλληλων λέξεων για τους αριθμούς, γεγονός που αποδεικνύει ότι συντονίζονται δυο διαφορετικές περιοχές για να εκφραστεί ο συνδυασμός της ποσότητας με το σύμβολο της. Αξιοσημείωτο είναι ότι φυλή Πιράχα του Αμαζονίου αδυνατεί να αντιληφθεί την έννοια των αριθμών αλλά και του χρόνου.  Επίσης αξίζει να σημειωθεί ότι όλοι οι πολιτισμοί τοποθετούν νοητικά τους αριθμούς από το ένα ως το άπειρο επί μιας ευθείας γραμμής από τα αριστερά προς τα δεξιά ή και αντίστροφα δηλαδή πάντα σε σειρά, διότι αυτό βοηθά να πραγματοποιούνται οι απλές πράξεις της πρόσθεσης και της αφαίρεσης. «Οι σχέσεις του μυαλού με τους αριθμούς είναι περίεργες: αφού τους επινόησε, τρέχει ξοπίσω τους να τους προλάβει, να τους κατανοήσει, να τους κατακτήσει και στο τέλος να τους ξορκίσει» με αυτή τη φράση ο Γ. Παπαδόπουλος συμπυκνώνει  χαριτολογώντας τη σχέση ανθρώπου με αυτό το δυσνόητο δημιούργημα του, που μας κυβερνά κι αλλάζει τον κόσμο διαρκώς, αφού τα μαθηματικά είναι η βάση των θετικών επιστημών.

Μια άλλη ικανότητα της ανθρώπινης νόησης είναι να ερμηνεύει τα οπτικά ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον του. Πάνω από 30 περιοχές του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων δραστηριοποιούνται για την επεξεργασία και την ερμηνεία των οπτικών εικόνων που δέχεται ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Η νευροεπιστήμη  έχει ερευνήσει με κάθε λεπτομέρεια τη φάση της σύλληψης και μεταφοράς των οπτικών ερεθισμάτων στον εγκέφαλο. Ένα μικρό δείγμα από την περιγραφή της ονομαζόμενης φωτομετατροπής. «125 περίπου εκατομμύρια φωτο-ϋποδεκτικά κύτταρα του κάθε οφθαλμού.... (υποδέχονται το φως) και στη συνέχεια διαφοροποιημένες ομάδες νευρικών κυττάρων του αμφιβληστροειδή και του εγκεφάλου... κωδικοποιούν ηλεκτρικά τα χαρακτηριστικά (σχήμα, χρώμα...) του οπτικού κόσμου» και στη συνέχεια ακολουθεί η φάση της ερμηνείας των οπτικών ερεθισμάτων «και τα διανείμουν σε ιεραρχικά ανώτερες εγκεφαλικές περιοχές που έχουν την ευθύνη της αλληλο-συσχέτισης των πληροφοριών και της συνειδητής ή ασυνείδητης αποτίμησης της σημασίας τους.» Αν κατάλαβα καλά, στην πρώτη φάση το φως των οπτικών εικόνων φτάνοντας στα μάτια, μέσα σε κλάσματα δευτερολέπτου μεταφέρεται στον εγκέφαλο και αναλύεται στα εξ ων συνετέθη: σε χρώματα ανάλογα τα μήκη κύματος του φωτός, σε γραμμές, σχήματα, κατεύθυνση και ταχύτητα κίνησης -αν υπάρχει- μέγεθος σχημάτων.

 Στη δεύτερη φάση της ερμηνείας, διαδοχικοί νευρωνικοί σταθμοί ξανα-συνθέτουν τις εικόνες αυτές με τέτοιο τρόπο που να έχουν νόημα για τον κάθε άνθρωπο που τις προσλαμβάνει. Ο κάθε άνθρωπος όταν κοιτάζει γύρω του βλέπει αυτό που μπορεί να δει, αλλά κι αυτό που θέλει να δει, δηλαδή άλλα διαφεύγουν της προσοχής του ενώ άλλα συνειδητά ή ασυνείδητα τα προσέχει ιδιαίτερα. Ο εγκέφαλος λοιπόν συσχετίζει τις πληροφορίες που έφτασαν σ’ αυτόν με άλλα είδωλα οπτικά που είχαν σχηματιστεί μέσα στο νου του σε προηγουμένους χρόνους και αξιολογεί το οπτικό ερέθισμα που είδε έτσι ώστε να αποκτά σημασία για τη ζωή του. Για παράδειγμα την εικόνα ενός λιονταριού την ερμηνεύει ως απειλή για τη ζωή του, το ίδιο και την εικόνα ενός αυτοκινήτου που τρέχει κατευθείαν επάνω του. Η αναζήτηση νοήματος είναι μια απ΄τις βασικές κινητήριες δυνάμεις λειτουργίας του εγκεφάλου, διαφορετικά ο άνθρωπος, αν δεν αξιολογήσει τις κάθε είδους πληροφορίες που τραβούν την προσοχή του καθημερινά, είναι χαμένος.

Τέλος άλλο ένα γνώρισμα του εγκεφάλου είναι ότι μπορεί να αισθάνεται τον πόνο και να τον αξιολογεί με βάση τα βιολογικά του στοιχεία, τη φυλογενετική του διαδρομή και τις πολιτισμικές του αναφορές. Η αίσθηση του πόνου είναι μια βασική ικανότητα του εγκεφάλου όσο και η ικανότητα του να ακούει, να βλέπει, να επιθυμεί, να φοβάται, να πεινάει... Ο άνθρωπος βιώνει τον πόνο από τότε που γεννιέται μέχρι και το θάνατο του. Πόνος είναι αυτό που νιώθουμε, όταν κάτι καταστρέφει το σώμα μας αλλά κι όταν «πιστεύουμε» ότι κάτι μας βλάπτει. Με άλλα λόγια ο πόνος μπορεί να είναι οργανικός αλλά και ψυχογενής.  Ο εγκέφαλος εντοπίζει τη θέση του πόνου και αξιολογεί την ένταση κι τη διάρκεια του. Ο πόνος όμως αξιολογείται διαφορετικά από άνθρωπο σε άνθρωπο ανάλογα τις εμπειρίες και προσδοκίες του, τις θρησκευτικές και πολιτιστικές του πεποιθήσεις, τη σκληραγώγηση του στις κακουχίες, το φύλο του κλπ.

Η νευροεπιστήμη σήμερα έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο σε δυο περιοχές του εγκεφάλου που επεξεργάζονται τον οξύ και τον χρόνιο πόνο κι ακόμα στο νευρωνικό δίκτυο που εμπλέκεται στην αντίληψη, στον έλεγχο και την αναστολή του πόνου.  Η νευροεπιστήμη έχει μελετήσει επίσης σπανιότατες περιπτώσεις ασθενών που αν και αισθάνονται επώδυνα ερεθίσματα αδυνατούν να αντιδράσουν στον πόνο (ασθένεια ασυμβολία) κι άλλων με κληρονομική αισθητική νευροπάθεια που είναι ανίκανοι να γευτούν τον πόνο λόγω έλλειψης αλγο-ϋποδοχέων δηλαδή των κυττάρων που υποδέχονται τον πόνο. Τα άτομα αυτά συνήθως ζουν μέχρι τα 25 χρόνια τους γιατί (αυτο)τραυματίζονται πολύ συχνά. Εδώ φαίνεται η ευεργετική σημασία του πόνου ως προειδοποιητικό σήμα για τον άνθρωπο.

«Αφαιρέστε τον πόνο κι ο κόσμος θα γίνει κάτι απολύτως αδιάφορος» η φράση αυτή ενός γνωστού Πολωνού συγγραφέα αναδεικνύει το ρόλο του πόνου στη ζωή μας κι ας είναι βασανιστικός για όποιον τον βιώνει. «...ο πόνος αρχή και τέλος της βιολογικής εκδοχής μας επιβεβαιώνει ότι είμαστε ζωντανοί και την ίδια στιγμή μας υπενθυμίζει τη θνητή φύση μας...μας προειδοποιεί και μας προστατεύει απ’ τους κινδύνους αλλά επίμονος κι εξαντλητικός αποδομεί κι αλλοιώνει τον εαυτό μας. Αυτό είναι το διπλό πρόσωπο του Ιανού-πόνου» καταλήγει ο συγγραφέας Γ. Παπαδόπουλος που συχνά χρωματίζει τον επιστημονικό λόγο με ρήσεις ανδρών και στίχους ποιητών.

3^η ενότητα: κοινωνικοί εγκέφαλοι

Στις δυο προηγούμενες ενότητες παρουσιάστηκαν πρώτα η εμφάνιση του ανθρώπινου εγκεφάλου κατά την εξέλιξη του σύμπαντος ως  αντανάκλαση ενός άλλου «κοσμικού εγκεφάλου» που προγραμματίζει σχεδόν τα πάντα μέσα στο χρόνο. Στη συνέχεια προυσιάστηκε ο τρόπος λειτουργίας από καθαρά βιοϊατρική πλευρά του εγκεφάλου μέσα σ’ αυτόν τον κοσμικό χώρο (εν-κόσμιος) με σκοπό να βρίσκει τρόπους προστασίας κι επιβίωσης ζώντας μέσα σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Στην τρίτη και τελευταία ενότητα με τίτλο «κοινωνικοί εγκέφαλοι» διερευνάται το θέμα πώς η γνώση αυτή η κατακτηθείσα και διαρκώς κατακτώμενη από τη νευροεπιστήμη μπορεί και πρέπει να συμβάλλει στη δημιουργία μιας κοινωνίας προσώπων με ελευθερία, αλληλεγγύη, αγάπη... Σε ποιούς τομείς θα μπορούσαν να έχουν εφαρμογή τα επιτεύγματα της νευροεπιστήμης; ποιές συγκεκριμένες πρακτικές μπορεί ή ηθικά επιτρέπεται να επιλέξει ο ανθρώπινος-κοινωνικός εγκέφαλος, για να βελτιώσει την ποιότητα ζωής και την επιβίωση του ανθρώπου πάνω στη γη. Η νευροεπιστήμη θα μπορούσε με τις ανακαλύψεις της να θεραπεύσει χρόνιες εγκεφαλικές παθήσεις ή και να βελτιώσει τις νοητικές ικανότητες υγιών ακόμα ατόμων; ή να βοηθήσει σε πιο αποτελεσματικές εκπαιδευτικές μεθόδους, ή σε πιο δίκαιη απονομή της δικαιοσύνης;  Ή ακόμα να φωτίσει τα σκοτεινά σημεία της ψυχανάλυσης περί ασυνείδητου και να υπάρξει γέφυρα επικοινωνίας μεταξύ των δυο επιστημών; ή να φωτίσει και να εξηγήσει το θρησκευτικό συναίσθημα;

Πολλά έχουν γραφεί στον διεθνή Τύπο που συνήθως εξάπτουν τη φαντασία του κοινού. Ένα θέμα που συζητείται πολύ σήμερα είναι ποιά μπορεί να είναι η συνεισφορά της νευροεπιστήμης στη νομική επιστήμη, όπως για παράδειγμα στη χρησιμοποίηση τεχνικών μεθόδων εγκεφαλογραφημάτων προκειμένου να αποδοθεί καταλογισμός ενοχής στον κατηγορούμενο-εγκληματία. Ο συγγραφέας Γ.Παπαδόπουλος πιστεύει ότι πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί στη χρήση τέτοιων μεθόδων, διότι η απόδοση ευθυνών μόνο στον εγκέφαλο κι όχι συνολικά στον άνθρωπο οδηγεί τελικά σε αδιέξοδο και αθώωση όλων. Με σοφία λοιπόν πράττει η μακρόχρονη δικαστική παράδοση που αναζητά την ευθύνη των πράξεων του ανθρώπου-προσωπικότητα σε πολλούς παράγοντες κι όχι μόνο στον εγκέφαλο του!

Το μέγα ερώτημα που προκύπτει από τέτοιες πρακτικές είναι ποια τα ηθικά όρια της παρέμβασης της νευροεπιστήμης στον ανθρώπινο εγκέφαλο, διότι η παρέμβαση αυτή γίνεται στη συνείδηση και στην προσωπικότητα του ανθρώπου, σε ότι πιο βαθύ και ουσιαστικό έχει ο άνθρωπος που τον εκφράζει και τον ξεχωρίζει απ’ τους συνανθρώπους του. Γι αυτό δημιουργήθηκε στις αρχές του 21^ου αιώνα ένας νέος κλάδος της βιοηθικής, η νευροηθική που διερευνά τί είναι σωστό και λάθος, καλό και κακό κατά τη διαδικασία παρέμβασης στον εγκέφαλο, γεγονός που εμπλέκεται βέβαια με κοινωνικά και φιλοσοφικά ερωτήματα για την αντιμετώπιση της νόσου, του θανάτου...

Ο Γ. Παπαδόπουλος συμπληρώνει λέγοντας ότι η ηθική της επιστήμης και των επιστημόνων δεν είναι αποκλειστικά δικό τους θέμα αλλά και της κοινωνίας, η οποία διαμορφώνει το πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας και της χρήσης των ανακαλύψεων. Η  χρηματοδότηση και η επιλογή των στόχων της επιστημονικής έρευνας από μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες ή κι από το κράτος προς τα πανεπιστήμια περιορίζουν τα όρια ελευθερίας κι ευθύνης του επιστήμονα χωρίς βέβαια να τα εξαφανίζουν. Το ίδιο συμβαίνει επίσης με τη χρήση των επιστημονικών επιτευγμάτων δίνοντας προτεραιότητα στην εμπορευματοποίηση των εφαρμογών τους ή στην εξυπηρέτηση διαφόρων συμφερόντων στρατιωτικών, θρησκευτικών, πολιτικών...

Επίσης σήμερα έχει προταθεί από διάφορα κέντρα η ενίσχυση των ικανοτήτων υγιών εγκεφάλων μέσω γονιδίων γενετικά τροποποιημένων, πρόταση που, αν τυχόν εφαρμοστεί, θα είναι καταστρεπτική για τη βιοποικιλότητα του ανθρωπίνου είδους κι όχι μόνο. Ακόμα η ενίσχυση μέσω φαρμάκων προκαλεί εξάρτηση σωματική και ψυχολογική στον λήπτη κι αλλοιώνει την προσωπικότητα του. Το ερώτημα που τίθεται είναι, πώς γίνεται η διάκριση υγιούς και ασθενούς ψυχικά; Σύμφωνα με τη Σύμβαση του OVIEDO είναι θεμιτή η λήψη τέτοιων φαρμάκων από έναν ψυχιατρικό ασθενή, όταν αυτός ρισκάρει να βλάψει τον εαυτό του ή τους άλλους, όταν έχουν χρησιμοποιηθεί  προηγουμένως άλλα λιγότερα σκληρά φάρμακα, όταν συμφωνεί ο πάσχων κι όταν ο σκοπός της λήψης των φαρμάκων είναι για θεραπεία του. Τέλος αναφέρονται περιπτώσεις  αθέμιτες σαν αυτή του ανιχνευτή ψεύδους που προωθούνται από εταιρείες και υποστηρίζεται η χρήση τους από ψευδο-επιστήμονες, όπως τους αποκαλούν. Απ’ όλα αυτά συνεπάγεται πόσο σημαντική κι επείγουσα είναι η θέσπιση ηθικών αρχών στη ραγδαία αναπτυσσόμενη νευροεπιστήμη και συγχρόνως η ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης  σε θέματα που την αφορούν.

Επίσης η άγνοια για τις επιτυχίες της επιστήμης ή η παρανόηση των επιτευγμάτων της λειτουργεί αρνητικά για την κοινωνία, με αποτέλεσμα την αμάθεια, το φόβο ή τον αδικαιολόγητο ενθουσιασμό της κοινής γνώμης. Από την άλλη η γνώση περιορίζεται σε ένα κλειστό κύκλωμα ανθρώπων που την ελέγχουν, όπως κάποτε συνέβαινε με το αιγυπτιακό ιερατείο. Σήμερα λοιπόν λόγω της μεγάλης ανάπτυξης της επιστήμης είναι επιτακτική πια η ανάγκη διαλόγου για να γεφυρωθεί «το μεγάλο χάσμα ανάμεσα στην επιστήμη και την κοινωνία» που υπάρχει.

Στο κεφάλαιο «Νευρομύθοι» με τον πετυχημένο υπότιτλο «επιστήμη σε συσκευασία μαζικής κατανάλωσης» αναφέρεται σε κείνες τις διαδεδομένες αντιλήψεις για τη λειτουργία και παθολογία του εγκεφάλου που αποτελούνται από μίγμα επιστημονικών δεδομένων, παρανοήσεων, αυθαίρετων υποθέσεων, που διεγείρουν τη φαντασία και ικανοποιούν εύκολα την ανάγκη μας για υιοθέτηση επιστημονικού λόγου αλλά δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια. Τέτοιοι νευρομύθοι είναι:

1.Χρησιμοποιείται μόνο το 10/100 του εγκεφάλου μας, ενώ το 90/100 βρίσκεται σε κατάσταση μόνιμης απραξίας. Αυτό είναι λάθος, διότι η νευροεπιστήμη γνωρίζει πια ότι δραστηριοποιείται όλος ο εγκέφαλος κατά εξειδικευμένη περιοχή βέβαια ανάλογα το ερέθισμα που δέχεται.

2. οι άνθρωποι διακρίνονται σε αυτούς που σκέπτονται με το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου το εξειδικευμένο στον αναλυτικό λογικό τρόπο σκέψης και γλωσσικής έκφρασης και σε αυτούς που σκέπτονται με το δεξί ημισφαίριο το εξειδικευμένο στη σύνθεση, στη συναισθηματική έκφραση και καλλιτεχνική δημιουργία. Η αλήθεια είναι ότι παρόλη την υπάρχουσα εξειδίκευση των 2 ημισφαιρίων, αυτά λειτουργούν αλληλοεπιδρώντας το ένα στο άλλο κι όχι χωριστά. Δεν υπάρχουν επιστημονικά ευρήματα που να αποδεικνύουν ότι κυριαρχεί το ένα ημισφαίριο πάνω στο άλλο.

3.ο ανθρώπινος εγκέφαλος διαμορφώνεται ολοκληρωτικά κατά την κρίσιμη περίοδο της συν-απτο-γένεσης των τριών πρώτων χρόνων της ζωής του ανθρώπου και τίποτα δεν μπορεί να τον αλλάξει μετά. Είναι κι αυτός ένας μύθος που έχει την υπερβολή μέσα του. Συν-απτική πλαστικότητα του εγκεφάλου παρατηρείται σ’ όλες τις φάσεις της ζωής του ανθρώπου, κορυφώνεται όμως κατά τη βρεφική-νηπιακή ηλικία και στη συνέχεια υποχωρεί στα επίπεδα του ενηλίκου, γύρω στην ηλικία των δέκα χρόνων. Υπάρχουν ενδείξεις από πειράματα σε ζώα ότι η συναπτογένεση ενισχύεται όταν τα ζώα αναπτύσσονται μέσα σε ένα περιβάλλον πλούσιο σε ερεθίσματα. Απ’ την άλλη η νευροεπιστήμη δεν μπορεί ακόμη να προσφέρει προς τους δασκάλους ασφαλή συμπεράσματα και οδηγίες για την εκπαίδευση του εγκεφάλου και την ανάπτυξη των δεξιοτήτων του παιδιού, παρόλο που κυκλοφορούν στην αγορά πολλά εμπορικά εκπαιδευτικά παιχνίδια που  ισχυρίζονται το αντίθετο. Η νευροεπιστήμη σήμερα  ερευνά ποιές είναι οι ευαίσθητες χρονικές περίοδοι για την εκμάθηση των μαθηματικών και της μουσικής.  Οι ανακαλύψεις  της νευροεπιστήμης μπορεί να βρουν εφαρμογές στην εκπαίδευση αλλά χρειάζεται μεγάλη περίσκεψη διότι η παρέμβαση αυτή αν γίνει βιαστικά και επιπόλαια δεν θα έχουμε τα επιθυμητά αποτελέσματα.  

Ένα θέμα που θίγεται επίσης είναι  η σχέση της νευροεπιστήμης με την ψυχανάλυση, όπου το ασυνείδητο γίνεται ο τόπος συνάντησης τους. Ως γνωστόν ο Φρόυντ επισήμανε και καθιέρωσε το ρόλο του ασυνείδητου στη συμπεριφορά του ανθρώπου και χρησιμοποίησε τη μέθοδο της ψυχανάλυσης για να ανακαλέσει μέσω της μνήμης στη συνείδηση του πάσχοντος  απωθημένα από το ασυνείδητο του, ώστε συνειδητοποιώντας και κρίνοντας τα ο πάσχων να τα υπερνικήσει και να ελευθερωθεί από αυτά. Η νευροεπιστήμη υποστηρίζει με όρους βιολογίας την έννοια του ασυνείδητου το οποίο σχηματίζεται μέσα στη δομή του εγκεφάλου κατά την προγλωσσική περίοδο της ζωής του ανθρώπου. Τότε το βρέφος-νήπιο δημιουργεί και αποθηκεύει στην ονομαζόμενη ά-δηλη ή άρρητη μνήμη του συναισθηματικές παραστάσεις για να μπορέσει να υπάρξει και να πράξει αργότερα. Οι «εικόνες» αυτές δεν εκφράζονται βέβαια με λόγια, μένουν ξεχασμένες στο ασυνείδητο χωρίς να είναι απωθημένες κι έχουν τη δυνατότητα να επηρεάζουν τις αντιδράσεις του ενήλικα πια. Ο συγγραφέας Η. Κούβελας μας υπενθυμίζει ότι στις δεκαετίες του 1950 και 1960 η ψυχιατρική εγκατέλειψε τη βιολογία και την πειραματική ιατρική κι εξελίχθηκε σε μια πιο κοντά στην ψυχανάλυση επιστήμη, μακριά από τη μελέτη του εγκεφάλου ως όργανο νοητικών δραστηριοτήτων. Σήμερα λοιπόν η νευροεπιστήμη έχει τη δυνατότητα να πλησιάσει την ψυχιατρική και ψυχανάλυση προσφέροντας το οργανικό υπόστρωμα κι αντικαθιστώντας ψυχολογικούς όρους με όρους φυσιολογίας και χημείας, όπως κι ο Φρόυντ είχε προβλέψει ότι μπορεί να συμβεί στο μέλλον.

 Ένα επίσης ενδιαφέρον θέμα, που τίθεται, είναι πώς η (νευρο)επιστήμη ερμηνεύει τη σύλληψη του Θεού από τον ανθρώπινο εγκέφαλο.  Η θρησκευτική πίστη είναι μια από τις βασικές, διαχρονικές, οικουμενικές κι αινιγματικές ανθρώπινες εμπειρίες. Γιατί άραγε η ανθρωπότητα αντίθετα με την πρακτική της σε άλλα τρέχοντα θέματα, δεν έχει ανάγκη στοιχειωδών αποδείξεων για να δεχτεί το αόρατο, παντοδύναμο, κι υπερφυσικό της ύπαρξης του Θεού; Έχουν δοθεί διάφορες απαντήσεις από τη φιλοσοφία και τις θρησκείες, απ’ τις οποίες ξεχωρίζω τη φροϋδική ερμηνεία που εξηγεί το θρησκευτικό φαινόμενο με την επιθυμία του ανθρώπου για έναν παντοδύναμο πατέρα –προστάτη και η ηθική ερμηνεία του Καντ που ο άνθρωπος τον έχει ανάγκη για να τηρεί καλή διαγωγή και βελτιώνεται ηθικά. Ο συγγραφέας Γ. Παπαδόπουλος αν και γνωρίζει ότι η αναζήτηση αυτή προκαλεί νευρικότητα στη θρησκευτική κοινότητα, επέλεξε να μη σιωπήσει  αλλά να μιλήσει με ευθύνη, όπως απαιτεί κι ο ρόλος του ως νευροεπιστήμονας.

Ποιο σημείο του εγκεφάλου λοιπόν εξυπηρετεί τη θρησκευτική πίστη; Εξετάζοντας την εγκεφαλική δραστηριότητα μοναχών διαφόρων δογμάτων έχει βρεθεί ότι «το σημείο του Θεού δεν φαίνεται να είναι ένα» αλλά διάφορες περιοχές εμπλέκονται με τη θρησκευτική-μυστικιστική εμπειρία του ανθρώπου. Η θρησκευτικότητα να αποτελεί ένα περίπλοκο πνευματικό φαινόμενο κι είναι ενδεχόμενο καταλήγει ο συγγραφέας να αποτελεί «φυλογενετικό απόκτημα ενός εξελικτικά εξυπνότερου/ικανότερου εγκεφάλου» που αφενός αναζητά τρόπους να επικοινωνεί με το περιβάλλον κι αφετέρου αφήνει καθημερινά το μεγαλύτερο μέρος του να λειτουργεί εκτός συνειδητού ελέγχου, εκτεθειμένο στην ασυνείδητη επιρροή του παρελθόντος και του μελλοντικού φόβου.»

Το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου αφιερώνεται στο μέγα θέμα της ύπαρξης ή όχι ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου, ένα θέμα στο οποίο προσπάθησαν να απαντήσουν οι θρησκείες, τα διάφορα φιλοσοφικά συστήματα αλλά και οι επιστήμες, εμμένοντας σε δυο κυρίαρχες αντίθετες απόψεις. Συνοπτικά θα έλεγα ότι σύμφωνα με την αιτιοκρατία ή ντετερμινισμό όλα είναι προκαθορισμένα, όλα όσα συμβαίνουν στη φύση έχουν μια αιτία που οδηγεί σε συγκεκριμένο αποτέλεσμα αποκλείοντας έτσι το τυχαίο. Όσον αφορά τον άνθρωπο αυτός είναι δέσμιος των αναγκών του ή των παθών του χωρίς δυνατότητες ελεύθερων επιλογών ή όπως εκφράζεται λαϊκότερα το πεπρωμένο ή η μοίρα μας κυβερνούν. Αντίθετα ο ιντετερμισμός πιστεύει στην ελεύθερη βούληση του ανθρώπου  να επιλέγει και να πράττει με ευθύνη ή χωρίς αυτήν. Όσον αφορά τη φύση οι φυσικοί επιστήμονες κατά τα τέλη 19^ου αιώνα ανακάλυψαν ότι η απροσδιοριστία και το τυχαίο συνυπάρχουν σε αυτήν κι ως εκ τούτου μόνο για πιθανότητες μπορούμε να μιλάμε. Απόψεις που είναι δύσκολο βέβαια να εξηγήσουν τα της φύσης και τα του ανθρώπου σε μια ενιαία θεωρία.

Η νευροεπιστήμη, ως η ιδιαίτερη επιστήμη του εγκεφάλου, δεν μπορούσε να μην προσπαθήσει να ερευνήσει κι αυτή το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου. Κι ως μια σύγχρονη επιστήμη που ερευνά έναν κόσμο στον οποίο συνυπάρχει η νομοτέλεια μαζί με την απροσδιοριστία και τις πιθανότητες που δημιουργεί το τυχαίο πιστεύει ότι η εξίσωση εγκέφαλος=νους οδηγεί σε αδιέξοδο. Πιο συγκεκριμένα πιστεύει ότι «η ελευθερία της βούλησης  είναι ένα εξελικτικό βιολογικό προϊόν και προαπαιτούμενο προκειμένου να δημιουργηθεί ο κοινωνικός άνθρωπος και η κοινωνία. «η ελευθερία της βούλησης είναι το απροσδόκητο βιολογικό παράγωγο απ’ την αλληλεπίδραση δύο παραγόντων των γονιδίων και του περιβάλλοντος... η βιολογία του σώματος ενσωματώνει με το βίωμα την προοπτική της βούλησης.»  και ο Γ. Παπαδόπουλος παρομοιάζει το απροσδόκητο της αλληλεπίδρασης  λέγοντας «όπως ακριβώς είναι αδύνατον να προβλεφθεί η πολύτιμη ιδιότητα του ρευστού στο νερό, αφού αυτό προκύπτει από την αλληλεπίδραση 2 αέρινων στοιχείων του υδρογόνου και του οξυγόνου, τα οποία στερούνται της ιδιότητας του ρευστού.

Και γεννάται το ερώτημα: γιατί τα γονίδια του εγκεφάλου να ξανοιχτούν στην περιπέτεια της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον τους  και να μην απολαμβάνουν την αυτάρκεια του κλειστού φυσικού συστήματος τους στο οποίο ανήκουν;  Διότι ο εγκέφαλος έτσι είναι σχεδιασμένος να αλλάζει υπό την επίδραση του περιβάλλοντος, αλλιώς δεν θα μπορούσε  να υπάρξει ο άνθρωπος ως υποκείμενο μαζί με τον άλλον άνθρωπο ως υποκείμενο πάλι. Εξάλλου η ελεύθερη βούληση εκφράζεται μόνο μέσα σ’ ένα κόσμο διαφορετικών υποκειμένων. Το γενετικό υλικό προκαθορίζει την ανάγκη, το είδος και το πλαίσιο παρέμβασης του περιβάλλοντος, προβλέπει/απαιτεί συγκεκριμένες χρονικές περιόδους κατά τις οποίες χρειάζεται επειγόντως κάποια μορφή αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον. «Τα εγωϊστικά γονίδια παραχωρούν ρόλο στο περιβάλλον για τη συγκρότηση τους και στον ενδιάμεσο χώρο αναπαύεται η ελεύθερη βούληση» αναφέρεται χαρακτηριστικά.

Με άλλα λόγια η νευροεπιστήμη στο παλιό ερώτημα «ο άνθρωπος γεννιέται ή γίνεται;» απαντά συνθέτοντας τις δυο απόψεις σε μία. Τελικά η ελευθερία επιλογής εμπεριέχεται στη βιολογία του εγκεφάλου του ανθρώπου και τη χρειάζεται η ίδια η ζωή και η κοινωνία. Και κλείνει το κεφάλαιο λέγοντας «η ελευθερία της επιλογής είναι το σπουδαιότερο δώρο που έχει λάβει η ανθρωπότητα παρόλο που η δυνατότητα επιλογής δεν είναι απεριόριστη, έχει όμως μεγάλη δυνατότητα αξιοποίησης της τόσο που αξίζει να ζήσεις τη ζωή». Ο έτερος συγγραφέας Η. Κούβελας στο κεφάλαιο «Νευροηθική» αναφέρει ότι σε αντίθεση με το βιολογικό όργανο τον εγκέφαλο χωρίς τον οποίο βέβαια δεν μπορεί να αναπτυχθεί ο νούς «ο νους μας είναι ένα φαινόμενο ιστορικό, πολιτικό ή κοινωνικό ...και η δομή του είναι αποτέλεσμα της προσωπικής μας ιστορίας» και καταλήγει «η νευροεπιστήμη δεν έχει ανακαλύψει ούτε θα ανακαλύψει στον εγκέφαλο το αντίστοιχο της υπευθυνότητας. Η υπευθυνότητα είναι μια ηθική αξία για την οποία αποφασίζει η κοινωνία και όχι η νευροεπιστήμη»

Τελικά οι δυο συγγραφείς-νευροεπιστήμονες με το βιβλίο τους « το σύμπαν των εγκεφάλων» μας ταξίδευσαν στο θαυμαστό κι αινιγματικό κόσμο της λειτουργίας του εγκεφάλου και της νόησης και μας εξέπληξαν με αυτήν τη νέα επιστήμη και με όσα έχει ανακαλύψει ως σήμερα! Ένα βιβλίο που αν κι αποτελεί συρραφή άρθρων, γραμμένων μάλιστα από δυο ξεχωριστές προσωπικότητες της νευροεπιστήμης στην Ελλάδα, κατάφερε να έχει συνοχή εκλαϊκεύοντας δύσκολες έννοιες της νευροεπιστήμης. Συγχρόνως οι συγγραφείς δεν περιορίστηκαν μόνο σε θέματα καθαρά της νευροεπιστήμης αλλά με αίσθημα κοινωνικής ευθύνης αναφέρθηκαν και στη σχέση νευροεπιστήμης και κοινωνίας. Ένα βιβλίο τελικά όπου  κυριαρχεί μεν ο ορθολογικός επιστημονικός λόγος, ο οποίος όμως αποπνέει βαθιά αγάπη για τον άνθρωπο κι ό,τι τον αφορά!

Υ.Γ.Αγαπητοί αναγνώστες,

αυτή τη φορά επέλεξα να σας παρουσιάσω ένα βιβλίο, το οποίο, αν και στην αρχή μου προκάλεσε έντονο ενδιαφέρον για το θέμα του, είχε μια δυσκολία προσπέλασης αλλά τελικά με κέρδισε πολύ κι έτσι αποφάσισα να το αναρτήσω στο ιστολόγιο μου. (με την ευκαιρία, δεν παρουσιάζω όλα τα βιβλία που διαβάζω). Χάρη στο χρόνο που αφιέρωσα στην ανάγνωση-ανάλυση του βιβλίου και μετά στη σύνθεση-καταγραφή του ξεπεράστηκε η δυσκολία προσπέλασης του βιβλίου αυτού. Συγχρόνως η κατάκτηση γνώσεων που ανοίγουν το παράθυρο κατανόησης του κόσμου προσφέρουν χαρά, γι αυτό αξίζει η προσπάθεια κατανόησης βιβλίων που φαντάζουν δύσκολα.                                                                                                                                                   Σούλη Αγγελική 

                                                                                                       Αθήνα, 10 Νοεμβρίου 2014